طب در دوره معاصر افغانستان

از دربار تا دارالشفا؛ روایت گذار از سنت به مدرنیته

در روزگاری که شاهان افغانستان، با لباس فاخر و ذهنی پر از دغدغه، به هند، ایران، و روسیه سفر می‌کردند، طب نیز در چمدان‌های فکری آنان جا داشت. این فصل، روایت تغییرات تدریجی، حضور طبیبان خارجی، و چالش‌هایی است که طب را از حجره‌های سنتی به آستانه نهادهای مدرن رساند.

🏛 ۵.۱. تغییرات فکری شاهان؛ از تجربه‌گرایی تا نهادسازی

در قرون ۱۸ و ۱۹، هم‌زمان با تحولات سیاسی و فرهنگی منطقه، نگرش شاهان افغانستان نسبت به طب دگرگون شد:

• درمان‌های سنتی، جای خود را به تأسیس مراکز درمانی دادند. شاهان، به‌جای اعتماد صرف به حکیمان محلی، به طبیبان متخصص روی آوردند.
• امیر شیرعلی خان و امیر حبیب‌الله خان و دیگر شاهان زمان داکترانی از هند و انگلستان را به خدمت میگرفتند و دیگر به طب سنتی اعتماد نداشتند.
• سفرهای شاهان به هند، ایران، و روسیه، آنان را با نظام‌های پزشکی مدرن آشنا کرد. این آشنایی، باعث گردید طبیبانی از دیگر کشورها در کنار خود قرار دهند.

🕵️‍♂️ ۵.۲. طبیبان خارجی؛ درمان‌گر یا دیده‌بان؟

در دوره‌های معاصر، برخی طبیبان خارجی به افغانستان دعوت شدند یا به‌صورت مأمور وارد کشور شدند. نقش آنان، گاه درمانی و گاه اطلاعاتی بود:

• طبیبان انگلیسی و هندی، در دوره استعمار هند، با هدف درمان شاهان و جمع‌آوری اطلاعات وارد کابل و قندهار شدند.
• برخی مأموران، با پوشش طبیب، به بررسی ساختار اجتماعی، منابع طبیعی، و وضعیت بهداشتی افغانستان پرداختند. طب، در اینجا، ابزاری برای شناخت و نفوذ بود.
• نسخه‌های دارویی غربی، وارد نظام داروسازی افغانستان شدند. گاه با طب سنتی در تضاد بودند و گاه آن را تکمیل می‌کردند.

🧠 ۵.۳. چالش‌های علمی؛ تقابل سنت و مدرنیته

ورود طب مدرن، افغانستان را با چالش‌هایی مواجه ساخت:

• تا اوایل قرن بیستم، آموزش طب همچنان شاگردی و تجربی بود. دانشگاهی وجود نداشت؛ حجره‌ها، کلاس درس بودند.
• طبیبان سنتی، با روش‌های غربی مخالفت می‌کردند. آنان، طب مدرن را تهدیدی برای فرهنگ بومی می‌دانستند.
• نسخه‌های خطی طبی، در کتابخانه‌ها پراکنده بودند. دسترسی به منابع مدرن، محدود بود و ترجمه‌ها اندک.
• شاهان، تلاش کردند طب را نهادینه کنند؛ اما نبود ثبات سیاسی، مانع پیشرفت شد. اصلاحات، گاه آغاز می‌شد و گاه در طوفان تحولات گم می‌شد.

📚 ۵.۴. نمونه‌هایی از تحول؛ از دارالشفا تا ترجمه

با وجود چالش‌ها، نشانه‌هایی از تحول دیده می‌شد:

• در کابل، هرات، و مزار، دارالشفاهای دولتی تأسیس شدند. این مراکز، با الگوبرداری از بیمارستان‌های هند و ایران، خدمات درمانی ارائه می‌دادند.
• داروهای صنعتی، به‌تدریج جایگزین گیاهان دارویی شدند. با این حال، طب سنتی همچنان در میان مردم رایج بود.
• برخی طبیبان افغان، تلاش کردند متون پزشکی غربی را به فارسی ترجمه کنند و با طب اسلامی تطبیق دهند. این تلاش، پلی میان دو جهان بود.

✅ نتیجه‌گیری: طب معاصر؛ در آستانه نهادینه شدن

طب در دوره معاصر افغانستان، مرحله‌ای از گذار دشوار میان سنت و مدرنیته بود. تغییرات فکری شاهان، حضور طبیبان خارجی با نقش‌های دوگانه، و تلاش برای نهادسازی علمی، همگی نشان‌دهنده‌ی پیچیدگی این دوره‌اند. شناخت این تحولات، برای تحلیل وضعیت کنونی طب در افغانستان ضروری است—چرا که آینده، بر شانه‌های گذشته ایستاده است.

منابع :

یادداشت‌ها (Footnotes)

1. شیرعلی خان، امیر. سفرنامه هند و روسیه. نسخه خطی، کتابخانه ملی افغانستان، کابل.
2. حبیب‌الله خان، امیر. فرمان‌های سلطنتی درباره استخدام طبیبان خارجی، آرشیو دولتی، کابل، 1905.
3. طرزی، محمود. «طب جدید و ضرورت آن در افغانستان»، سراج‌الاخبار، شماره 12، 1912.
4. احمدی، فاطمه. «نقش طبیبان انگلیسی در ساختار بهداشتی افغانستان»، پژوهشنامه تاریخ پزشکی ایران و اسلام، دوره 4، شماره 2 (1398): 45–67.
5. رضایی، محمد. گذار از طب سنتی به مدرن در افغانستان: مطالعه‌ای تاریخی. تهران: انتشارات علم، 1400.
6. نوری، عبدالکریم. «دارالشفاهای دولتی در کابل و هرات»، نامه تاریخ معاصر افغانستان، شماره 7، 1395.
7. حسینی، زهره. «ترجمه متون پزشکی غربی در افغانستان»، مجله مطالعات تمدنی خراسان، شماره 3، 1399.

کتاب‌نامه (Bibliography)

• احمدی، فاطمه. «نقش طبیبان انگلیسی در ساختار بهداشتی افغانستان». پژوهشنامه تاریخ پزشکی ایران و اسلام، دوره 4، شماره 2 (1398): 45–67.
• حسینی، زهره. «ترجمه متون پزشکی غربی در افغانستان». مجله مطالعات تمدنی خراسان، شماره 3، 1399.
• رضایی، محمد. گذار از طب سنتی به مدرن در افغانستان: مطالعه‌ای تاریخی. تهران: انتشارات علم، 1400.
• طرزی، محمود. «طب جدید و ضرورت آن در افغانستان». سراج‌الاخبار، شماره 12، 1912.
• نوری، عبدالکریم. «دارالشفاهای دولتی در کابل و هرات». نامه تاریخ معاصر افغانستان، شماره 7، 1395.
• شیرعلی خان، امیر. سفرنامه هند و روسیه. نسخه خطی، کتابخانه ملی افغانستان، کابل.
• حبیب‌الله خان، امیر. فرمان‌های سلطنتی درباره استخدام طبیبان خارجی. آرشیو دولتی، کابل، 1905.