سکوت علم در سایه شلاق و شریعت

از سقوط مجاهدین تا کنفرانس بن (۱۳۷۶–۱۳۸۰ خورشیدی)

در سال ۱۳۷۶، با ورود طالبان به مزار شریف، آخرین سنگرهای دولت مجاهدین فرو ریخت. نظام تعلیمی و صحی که پیش‌تر نیز درگیر آشوب و جناح‌بندی بود، این‌بار با محدودیت‌های ایدئولوژیک و مذهبی مواجه شد. طالبان، با تفسیر خاص خود از شریعت، ساختارهای علمی را نه اصلاح، بلکه حذف کردند.

در دانشکده طب مزار شریف، محصلین اناث به‌کلی حذف شدند. صنوف درسی، از حضور زنان خالی شد؛ و به‌جای آن، تعدادی از محصلین پاکستانی وارد دانشکده گردیدند. این تغییر، نه‌تنها ترکیب اجتماعی دانشکده را دگرگون کرد، بلکه بر کیفیت آموزشی نیز تأثیر منفی گذاشت. بسیاری از این محصلین، فاقد پیش‌زمینه علمی بودند و حضورشان بیشتر جنبه سیاسی داشت.

در سراسر کشور، معاینه زنان توسط داکتران مرد ممنوع اعلام شد. زنان، برای درمان، یا باید به داکتر زن مراجعه می‌کردند—که به ندرت یافت می‌شد—یا از درمان صرف‌نظر می‌کردند. این ممنوعیت، جان هزاران زن را به خطر انداخت و نظام صحی را از وظیفه انسانی خود دور ساخت.

در چنین فضایی، تحقیق علمی به‌کلی حذف شد. از سال 1371 تا سقوط طالبان، هیچ رساله علمی قابل قبولی نوشته نشد. مراکز تحقیقاتی تعطیل شدند، و هیچ نهاد مشوق تحقیق و نشر آثار علمی به چشم نمی‌خورد. آموزش، به حفظ لکچر نوت‌ها تقلیل یافت؛ و استادان، حوصله بحث علمی نداشتند.

محصلینی که توانایی علمی داشتند، با تلاش فردی، خود را در زمره اهل تحصیل قرار می‌دادند. و آنان که فاقد توانایی بودند، به هر نحوی تلاش می‌کردند مدرک تحصیلی کسب کنند. در این میان، نیاز شدید جامعه به داکتر، به‌ویژه در میان زخمیان جنگی، باعث شد که محصلین وارد شفاخانه‌ها شوند و به‌صورت عملی اقدام به معاینه و جراحی نمایند. این روند، گرچه با تلفات همراه بود، اما داکتران ورزیده‌ای را نیز تقدیم جامعه کرد.

فشارهای روانی، سختی‌های اقتصادی، و نبود حمایت، باعث شد که بسیاری از محصلین به امراض روانی مبتلا شده و ترک تحصیل کنند. برخی، در خود توانایی تحمل فشارها را نمی‌دیدند؛ و برخی دیگر، در میان شلاق و سکوت، راهی جز فرار نداشتند.

در سال ۱۳۸۰، با حمله آمریکا و سقوط طالبان، فصل تازه‌ای آغاز شد. در کنفرانس بن، حامد کرزی به‌عنوان رئیس دولت انتقالی معرفی شد. محصلین اناث که حذف شده بودند، به صنوف بالا ارتقاء داده شدند؛ اما این ارتقاء، بدون طی مراحل علمی، خود به انحطاط سیستم واقعی صحی دامن زد.

این دوره، دوره‌ای بود که در آن علم، نه در دانشگاه، بلکه در پناهگاه‌ها، در شفاخانه‌های بی‌سرپرست، و در دل استخوان‌های جوشانده‌شده، زنده ماند. و امید، با همه زخم‌ها، در دل محصلینی که هنوز به درمان ایمان داشتند، جوانه زد.

منابع :

1. Rubin, Barnett R. The Fragmentation of Afghanistan: State Formation and Collapse in the International System. 2nd ed. New Haven: Yale University Press, 2002.
2. Human Rights Watch. Afghanistan: The Massacre in Mazar-i Sharif. New York: HRW, November 1998. https://www.hrw.org/reports98/afghan/Afrepor0.htm..
3. موسسه تحصیلات عالی بلخ. «پوهنځی طب.» دسترسی در ۱۵ اگست ۲۰۲۵. https://ba.edu.af/dr/پوهنځی-طب.
4. United Nations Development Programme (UNDP). Afghanistan Human Development Report 2004: Security with a Human Face. Kabul: UNDP, 2004.

کتاب‌نامه (Bibliography)

• Human Rights Watch. Afghanistan: The Massacre in Mazar-i Sharif. New York: HRW, November 1998. https://www.hrw.org/reports98/afghan/Afrepor0.htm..
• موسسه تحصیلات عالی بلخ. «پوهنځی طب.» دسترسی در ۱۵ اگست ۲۰۲۵. https://ba.edu.af/dr/پوهنځی-طب.
• Rubin, Barnett R. The Fragmentation of Afghanistan: State Formation and Collapse in the International System. 2nd ed. New Haven: Yale University Press, 2002.
• United Nations Development Programme (UNDP). Afghanistan Human Development Report 2004: Security with a Human Face. Kabul: UNDP, 2004.